ปจฺจุปฺปนฺนลกฺขเณน อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน อุปการโก ธมฺโม อตฺถิปจฺจโย, โส นิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺญมญฺญํ…เป.… จตฺตาโร มหาภูตา อญฺญมญฺญํ, โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อญฺญมญฺญํ, จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ, มหาภูตา อุปาทารูปานํ, จกฺขายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา…เป.… รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ…เป.… รูปายตนํ…เป.… โผฏฺฐพฺพายตนํ มโนธาตุยา…เป.… มโนธาตุยา จ มโนวิญฺญาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สหชาตปุเรชาตวเสน จ พหุธา นิทฺทิฏฺโฐ, ปญฺหาวาเร ปน ‘‘สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ อิเมสํ ปญฺจนฺนมฺปิ วเสน อาคตตฺตา ปจฺฉาชาตกพฬีการอาหารรูปชีวิตินฺทฺริยานํ วเสนาปิ อตฺถิปจฺจโย คเหตพฺโพวาติ อยํ อตฺถิปจฺจเย นโยฯ

อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติโอกาสทานวเสน อุปการกา สมนนฺตรนิรุทฺธา อรูปธมฺมา นตฺถิปจฺจโย, นิทฺเทเส ปน ‘‘สมนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ นตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สามญฺญโตว นิทฺทิฏฺโฐฯ สพฺพถา อนนฺตรปจฺจยสทิสตาย ตตฺถ นิทฺทิฏฺฐนเยเนเวตฺถ วิเสโส ญาตพฺโพติ อยํ นตฺถิปจฺจเย นโยฯ

นตฺถิปจฺจยธมฺมาว วิคตภาเวน อุปการกตฺตา วิคตปจฺจโยติ สห นิทฺเทเสน นตฺถิปจฺจยสทิโสวาติฯ

อวิคตปจฺจโยปิ สพฺพถา อตฺถิปจฺจยสทิโสว, เทสนาวิลาเสน, เวเนยฺยวเสน วา อยํ ทุโก วุตฺโตติ อยํ อวิคตปจฺจเย นโยฯ

ปกิณฺณกวินิจฺฉโย

อิเมสุ ปน จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ญาณจารสฺส วิสทภาวตฺถํ –

ธมฺมโต กาลโต เจว, เอกสฺสาเนกปจฺจยา;

อเนเกสญฺจ ธมฺมานํ, เอกปจฺจยภาวโตฯ

สภาคา วิสภาคา จ, ยุคฬา ชนกาทิโต;

สพฺพฏฺฐานาทิเภทา จ, รูปารูปวิกปฺปโต;

ภวโต สงฺคหา เญยฺโย, ปกิณฺณกวินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ ธมฺมโตติ อิเมสุ หิ ปจฺจเยสุ เหตุปจฺจโย ตาว นามรูปธมฺเมสุ นามธมฺเมกเทโส, ตถา สหชาตาธิปติกมฺมฌานมคฺคปจฺจยา, ตถา อาเสวนวิปากปจฺจยา, จตุกฺขนฺธสงฺคหิตาปิ วิปากธมฺมา อนนฺตรสมนนฺตรปจฺฉาชาตสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยาฯ นิพฺพานสฺส อสงฺคหโต นาเมกเทโสติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ปุเรชาตปจฺจโย รูปธมฺโมว, เสสา ยถาลาภวเสน นามรูปธมฺมาฯ ตตฺถ จ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเยสุ ปญฺญตฺติปิ สงฺคหิตาติ อยํ ธมฺมโต วินิจฺฉโยฯ

กาลโต ปน เหตุสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยา ปนฺนรส ปจฺจุปฺปนฺนาว หุตฺวา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา ปญฺจ อตีตา เอว หุตฺวา, กมฺมปจฺจโย ปเนโก ปจฺจุปฺปนฺโนปิ อตีโตปิ หุตฺวา, เสสา อารมฺมณอธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยา ตโยปิ เตกาลิกาปิ, นิพฺพานปญฺญตฺติวเสน กาลวิมุตฺตาปิ หุตฺวา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺตีติ อยํ กาลโต วินิจฺฉโยฯ

เอกสฺสาเนกปจฺจยาติ เอกธมฺมสฺส, เอกปจฺจยสฺส จ อเนกปจฺจยภาวโตฯ

กถํ? เหตุปจฺจเย ตาว อโมโห เอโก ธมฺโม, โส ปุเรชาตกมฺมอาหารฌานวชฺชานํ วีสติยา ปจฺจยานํ วเสน อเนกปจฺจโย โหติ, เหตุปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อธิปติสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากินฺทฺริยมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ อญฺเญสํ เอกาทสนฺนํ วเสน วา อเนกปจฺจโย โหติ , ตถา อโลภาทโย, เตสุ ปน อโลภาโทสา อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยา น โหนฺติ, เต ตโย อวิปากภูตา โลภโทสโมหา วิปากปจฺจยาปิ น โหนฺติ, เต ปน อโมหวชฺชิตา ปญฺจ อธิปติปจฺจยา น โหนฺติ, ตถา เสสาปิ อวิปากภูตาฯ

อารมฺมณปจฺจเย รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตานํ จตุนฺนํ วเสน อเนกปจฺจโย โหติ, ตถา มโนธาตุยา, อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุยา จฯ สเหตุกาย ปน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยานมฺปิ วเสน, สทฺทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ธมฺมายตนํ ปน นิสฺสยวิปฺปยุตฺตานํ วเสนาปิ อเนกปจฺจโย โหติ, ตถา อารมฺมณปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรสมฺปิ สตฺตนฺนํ วเสน อเนกปจฺจโย โหตีติ อยเมตฺถ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทฯ ตตฺถ อรูปานํ ปน รูปานํ วา อตีตานาคตานํ อารมฺมณปจฺจยภาเว สติ อารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยมตฺตเมว อุตฺตริ ลพฺภติฯ

อธิปติปจฺจเย อารมฺมณาธิปติ วุตฺตนโยวฯ สหชาตาธิปตีสุ จิตฺตํ เหตุปุเรชาตกมฺมฌานมคฺควชฺชานํ เอกูนวีสติยา ปจฺจยานํ วเสน อเนกปจฺจโย โหติ, อธิปติปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโต อปเรสํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากาหารินฺทฺริยสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ ทสนฺนํ วเสเนว, ตถา วีริยํ อาหารปจฺจยวชฺชานํ มคฺคปจฺจยสหิตานํ วเสน, ฉนฺโท อาหารินฺทฺริยวชฺชานํ วเสน อเนกปจฺจโย โหติ, วีมํสา เหตุปจฺจเย วุตฺตนยาวฯ

อนนฺตรปจฺจเย จตูสุ ขนฺเธสุ เวทนากฺขนฺโธ ตาว เหตุปุเรชาตกมฺมาหารมคฺคปจฺจยวชฺชานํ เอกูนวีสติยา วเสน , สญฺญากฺขนฺโธ เตสุ อินฺทฺริยฌานวชฺชานํ สตฺตรสนฺนํ วเสน, สงฺขารกฺขนฺโธ เหตุปุเรชาตกมฺมินฺทฺริยฌานมคฺควชฺชานํ อฏฺฐารสนฺนํ วเสน, ตถา เจตนา กมฺมสหิตานํ, วิตกฺโก เหตุปุเรชาตกมฺมอาหารินฺทฺริยวชฺชานํ ฌานมคฺคสหิตานํ, วิจาโร, ปีติ จ อานนฺตริยานํ มคฺควชฺชานํ, เอกคฺคตา เหตุปุเรชาตกมฺมาหารวชฺชานํ วีสติยา ปจฺจยานํ วเสน, สทฺธา, ชีวิตินฺทฺริยญฺจ อนนฺตรานํ เหตุปุเรชาตกมฺมาหารฌานมคฺควชฺชานํ อฏฺฐารสนฺนํ, สติ มคฺคสหิตานํ เอกูนวีสติยา, หิริโอตฺตปฺปกายปสฺสทฺธาทิฉยุคา, เยวาปนเกสุ อธิโมกฺขมนสิการตตฺรมชฺฌตฺตตา, กรุณามุทิตา จ เหตุปุเรชาตกมฺมาหารฌานมคฺคินฺทฺริยวชฺชานํ สตฺตรสนฺนํ, วิรติโย ปน มคฺคสหิตานํ อฏฺฐารสนฺนํ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ ตโต วิปากวชฺชานํ สตฺตรสนฺนํ วเสน, มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวา เตหิ เจว กมฺมาหารปจฺจเยหิ จาติ เอกูนวีสติยา ปจฺจยานํ วเสน, อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ มาโน ถินํ มิทฺธํ อุทฺธจฺจนฺติ อิเม เหตุปุเรชาตกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺควชฺชานํ โสฬสนฺนํ, วิจิกิจฺฉา อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ ตโต อธิปติวชฺชานํ ปนฺนรสนฺนํ วเสน อเนกปจฺจยา โหนฺติฯ อนนฺตรปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตานํ ปเนเตสํ สมนนฺตรอุปนิสฺสยกมฺมนตฺถิวิคตานํ อปเรสํ ฉนฺนํ วเสน จฯ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อธิปติปจฺจเยเนว อเนกปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพฯ

สหชาตปจฺจเย มหาภูตานิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตานํ นวนฺนํ, หทยวตฺถุ เตสญฺเญว วิปฺปยุตฺตสหิตานํ วเสนฯ นิสฺสยปจฺจเย จกฺขายตนาทีนิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ นวนฺนํ วเสนฯ ปุเรชาตปจฺจเย รูปสทฺทคนฺธรสายตนาทีนิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตานํ ฉนฺนํ วเสนฯ

อาหารปจฺจเย โอชา อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยาหารอตฺถิอวิคตานํ ฉนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน อเนกธา ปจฺจโย โหติฯ ตํตํปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตานํ เตสํ เตสํ สพฺพตฺถ อารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยาทิปจฺจยตา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติ อยํ เอกสฺสาเนกปจฺจยโต วินิจฺฉโยฯ

อเนเกสญฺจ ธมฺมานํ, เอกปจฺจยภาวโตติ เอเตสุ หิ ฐเปตฺวา กมฺมปจฺจยํ เสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ อเนเก อเนเกสํ ธมฺมานํ เอกโต เอเกกํ ปจฺจยา โหนฺติฯ กมฺมปจฺจโย ปน เจตนา เอกธมฺโมวาติ อยํ อเนกธมฺมานํ เอกปจฺจยภาวโต วินิจฺฉโยฯ

สภาคา วิสภาคา จาติ เอเตสุ หิ อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา สภาคา, ตถา อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยาฯ ปุเรชาตปจฺจโย ปเนตฺถ ปจฺฉาชาเตน วิสภาโค, ตถา สมฺปยุตฺโต วิปฺปยุตฺเตน, อตฺถิ นตฺถินา, วิคโต อวิคเตนาติ อยํ สภาควิสภาคโต วินิจฺฉโยฯ

ยุคฬาติ เอตฺถ อตฺถสริกฺขตาย สทฺทสริกฺขตาย กาลปฏิปกฺขตาย เหตุผลตาย อญฺญมญฺญปฏิปกฺขตายาติ อิเมหิ การเณหิ ยุคฬํ เวทิตพฺพํฯ อนนฺตรสมนนฺตรา หิ อตฺถสริกฺขตาย เอกํ ยุคฬํ นามฯ นิสฺสยูปนิสฺสยา สทฺทสริกฺขตาย, ปุเรชาตปจฺฉาชาตา กาลปฏิปกฺขตาย, กมฺมวิปากา เหตุผลตาย, สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตา อญฺญมญฺญปฏิปกฺขตาย เอกํ ยุคฬํ, ตถา อตฺถินตฺถิปจฺจยา, วิคตอวิคตปจฺจยาติ อยํ ยุคฬโต วินิจฺฉโยฯ

ชนกาทิโตติ ชนโกปตฺถมฺภกโตฯ

เอเตสุ หิ อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยาเสวนปจฺจยา, นานกฺขณิโก กมฺมปจฺจโย, นตฺถิวิคตปจฺจยา จาติ อิเม ชนกา เอว, น อุปตฺถมฺภกาฯ ปจฺฉาชาตปจฺจโย อุปตฺถมฺภโก เอว, น ชนโกฯ เสสา ชนกา เจว อุปตฺถมฺภกา จาติ อยํ ชนกาทิโต วินิจฺฉโยฯ

สพฺพฏฺฐานาทิเภทาติ สพฺพฏฺฐานิกอสพฺพฏฺฐานิกเภทโตฯ เอเตสุ หิ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยา สพฺพฏฺฐานิกาฯ สพฺเพสุ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ อิจฺฉิตพฺพาฯ เอเตหิ วินา อุปฺปชฺชมาโน เอกธมฺโมปิ นตฺถิฯ เสสา อสพฺพฏฺฐานิกาฯ ตตฺถ จ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรานนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยปุเรชาตาเสวนสมฺปยุตฺต อตฺถินตฺถิวิคตปจฺจยา อรูปธมฺมานญฺเญว การณโต อสพฺพฏฺฐานิกาฯ ตถา ปจฺฉาชาตปจฺจโย รูปานญฺเญว การณโต, เสสา เอกจฺจานํ รูปารูปธมฺมานํ การณโต อสพฺพฏฺฐานิกาฯ อยํ สพฺพฏฺฐานาทิเภทโต วินิจฺฉโยฯ

รูปารูปวิกปฺปโตติ รูปํ รูปสฺส, รูปํ อรูปสฺสาติอาทิ วิกปฺปโตฯ เอเตสุ หิ เอโกปิ ปจฺจโย รูปเมว หุตฺวา รูปสฺเสว ปจฺจโย ภวนฺโต นาม นตฺถิ, รูปเมว ปน อรูปสฺเสว อตฺถิ, โส ปุเรชาตปจฺจโย เอโก เอวฯ รูปเมว หุตฺวา รูปารูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ นตฺถิ, อรูปเมว หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโยปิ อตฺถิ, โส อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตวเสน ฉพฺพิโธฯ อรูปเมว ปน รูปสฺเสว ปจฺจโยปิ อตฺถิ, โส ปจฺฉาชาตปจฺจโย เอโก เอวฯ อรูปเมว หุตฺวา รูปารูปานมฺปิ อตฺถิ, โส เหตุกมฺมวิปากฌานมคฺควเสน ปญฺจวิโธฯ รูปารูปปญฺญตฺติ หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโยปิ อตฺถิ, โส อารมฺมณอุปนิสฺสยวเสน ทุวิโธฯ รูปารูปํ ปน รูปารูปสฺสาปิ อตฺถิ, โส อธิปติสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยาหารินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน นววิโธติ อยํ รูปารูปวิกปฺปโต วินิจฺฉโยฯ

ภวโตติ อิเมสุ หิ ปจฺจเยสุ ปญฺจโวการภเว ตาว น โกจิ ปจฺจโย น ลพฺภติ นาม, สพฺเพปิ ลพฺภนฺติฯ จตุโวการภเว ปน ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเย อปเนตฺวา เสสา เอกวีสติเมวฯ เอกโวการภเว สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยกมฺมินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน สตฺเตวฯ พาหิเร ปน อนินฺทฺริยพทฺธรูเป เตสุ กมฺมินฺทฺริยวชฺชา ปญฺเจว ลพฺภนฺตีติ อยํ ภวโต วินิจฺฉโยฯ

สงฺคหาติ สพฺเพปิ หิ อิเม จตุวีสติ ปจฺจยา อารมฺมณสหชาตอุปนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตกมฺมาหารินฺทฺริเยสุ อฏฺฐสุ จ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ กถํ? เตสุ หิ เหตุอญฺญมญฺญวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตปจฺจยา ฉ สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ อนนฺตรสมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา ปญฺจ อนนฺตรูปนิสฺสเย อุปนิสฺสยปจฺจเยฯ นิสฺสยปจฺจโย สหชาตปุเรชาตเภทโต ทุวิโธฯ ตตฺถ สหชาโต สหชาตปจฺจเย, ปุเรชาโต ปุเรชาตปจฺจเยฯ อธิปติปจฺจโยปิ อารมฺมณภูโต อารมฺมณูปนิสฺสเย, สหชาตภูโต สหชาตปจฺจเยฯ วิปฺปยุตฺตปจฺจโยปิ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตภูตตาย ตตฺถ ตตฺถ สงฺคหํ คจฺฉติฯ อตฺถิอวิคตปจฺจยาปิ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยภูตตาย ตตฺถ ตตฺถ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ เอวํ อิเมสุ ปจฺจเยสุ สพฺพปจฺจยานํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ เตเนว ติกปฏฺฐานปาฬิยํ ปจฺจนียนเย อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ ปจฺจยานํ วเสเนว กติปยปญฺหา วิสฺสชฺชิตาฯ อิเมสํ ปน อฏฺฐนฺนมฺปิ อญฺญมญฺญสงฺคโหปิ อตฺถิเยวฯ เตสุ หิ อารมฺมณปจฺจโย อธิปติภูโต อุปนิสฺสเย , อนธิปติภูโต น กตฺถจีติ อารมฺมณปจฺจโย หุตฺวา วิสุญฺเญว ติฏฺฐติฯ กมฺมปจฺจโยปิ สหชาโต สหชาเตฯ

นานกฺขณิโก ปน พลวา วิปากธมฺมานํ อุปนิสฺสโย โหตีติ อุปนิสฺสยปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติฯ พลวาปิ ปน กมฺมชรูปานํ, ทุพฺพโล อรูปานํ นานกฺขณิกกมฺมปจฺจโย หุตฺวา วิสุญฺเญว ติฏฺฐติฯ อาหารปจฺจโยปิ อรูปภูโต สหชาเต, รูปภูโต น กตฺถจีติ วิสุญฺเญว ติฏฺฐติ, อินฺทฺริยปจฺจโยปิ อรูปภูโต สหชาเต, ปสาทินฺทฺริยา ปุเรชาเต, รูปชีวิตินฺทฺริยํ น กตฺถจิ สงฺคหํ คจฺฉตีติ อินฺทฺริยปจฺจโย หุตฺวา วิสุญฺเญว ติฏฺฐตีติ เอวเมวํ อญฺญมญฺญสงฺคโหปิ อตฺเถวฯ สพฺเพปิ ปเนเต จตุวีสติ ปจฺจยา อารมฺมณอุปนิสฺสยกมฺมอตฺถิปจฺจเยสุ จตูสุปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อยํ สงฺคหโต วินิจฺฉโยฯ อยํ อนุตฺตานปทตฺถสหิโต สงฺเขปตฺถวินิจฺฉโยฯ

ปกิณฺณกวินิจฺฉโย นิฏฺฐิโตฯ

วิภงฺคนเย ปเนตฺถ ปาฬิววตฺถานํ ตาว สงฺเขปโต เอวํ เวทิตพฺพํฯ ปฏฺฐานปาฬิยํ หิ ‘‘เหตุปจฺจโย…เป.… อวิคตปจฺจโย’’ติ ปจฺจยปทานิ มาติกาวเสน นิกฺขิปิตฺวา เตสํ ปจฺจยานํ – ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน ปจฺจยภาชนียสงฺขาโต นิทฺเทสวาโร ปฐมํ วุตฺโตฯ โสปิ จ อนนฺตรสงฺเขปตฺถวินิจฺฉโย ตตฺถ ตตฺถ ทสฺสิโต เอวฯ ตทนนฺตรํ เตสํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ กุสลตฺติกาทโย ทฺวาวีสติติเก, เหตุทุกาทโย สตํ ทุเก จ นิสฺสาย นานานยโต วิภชนวเสน จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานสโมธานํ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานํ วิภตฺตํฯ กถํ? จตุพฺพิธํ หิ ปฏฺฐานํ – อนุโลมปฏฺฐานํ, ปจฺจนีกปฏฺฐานํ, อนุโลมปจฺจนีกปฏฺฐานํ, ปจฺจนีกานุโลมปฏฺฐานนฺติฯ ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา, ‘‘เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา กุสลาทีนํ, เหตุอาทีนญฺจ ธมฺมานํ อนุโลมวเสน ปวตฺตํ อนุโลมปฏฺฐานํ นามฯ

‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา…เป.… นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา กุสลาทีนํ, เหตุอาทีนญฺจ ธมฺมานํ ปจฺจนีกวเสน ปวตฺตํ ปจฺจนีกปฏฺฐานํ นามฯ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา…เป.… เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ปวตฺตํ อนุโลมปจฺจนีกปฏฺฐานํ นาม ฯ ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม…เป.… นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ปวตฺตํ ปจฺจนีกานุโลมปฏฺฐานํ นามฯ

เอวเมเตสุ จตูสุ ปฏฺฐาเนสุ ยํ ธมฺมํ อนุโลมปฏฺฐานํ นาม, ตํ ตาว ฉพฺพิธํ โหติ – ติกปฏฺฐานํ ทุกปฏฺฐานํ ทุกติกปฏฺฐานํ ติกทุกปฏฺฐานํ ติกติกปฏฺฐานํ ทุกทุกปฏฺฐานนฺติฯ ยถา เจตํ, เอวํ ปจฺจนีกปฏฺฐานาทีนิปิ ตีณิ ตีณิ ปจฺเจกนฺติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานสโมธานํ ปฏฺฐานปฺปกรณํ เวทิตพฺพํฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ อนุโลมปฏฺฐาเน ทฺวาวีสติติเก นิสฺสาย ติกปฏฺฐานํ นาม นิทฺทิฏฺฐํฯ สตํ ทุเก นิสฺสาย ทุกปฏฺฐานํ นามฯ ตโต ติเก ทุเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺฐานํ นามฯ ตโต ทุเก ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺฐานํ นามฯ ติเก ปน ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺฐานํ นามฯ ทุเก จ ทุเกสุ เอว ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺฐานํ นาม นิทฺทิฏฺฐํฯ ปฐมํ ตาเวตฺถ อนุโลมปฏฺฐาเน ติกปฏฺฐานนโย นิทฺทิฏฺโฐฯ เอวํ ปจฺจนีกปฏฺฐาเน, อนุโลมปจฺจนีกปฏฺฐาเน, ปจฺจนีกานุโลมปฏฺฐาเนติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานํ เทสิตํฯ

เอตฺถ จ ทุวิธํ อนุโลมํ, ปจฺจนีกญฺจ ธมฺมานุโลมํ ธมฺมปจฺจนีกํ, ปจฺจยานุโลมํ ปจฺจยปจฺจนีกนฺติฯ

ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติอาทินา กุสลาทีนํ ติกธมฺมานํ, เหตุอาทีนํ ทุกธมฺมานญฺจ อนุโลมเทสนาวเสน ธมฺมานุโลมํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม’’ติอาทินา ติกทุกธมฺมานํ ปจฺจนีกวเสน ธมฺมปจฺจนีกํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมเทสนาวเสน ปจฺจยานุโลมํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ ปจฺจยานํ ปจฺจนีกวเสน ปจฺจยปจฺจนีกญฺจ เวทิตพฺพํฯ ตตฺร ยทิทํ ธมฺมานุโลมํ ธมฺมปจฺจนีกญฺจ, ตสฺส วเสน จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ ปจฺจยานุโลมํ ปจฺจยปจฺจนีกญฺจ อนุโลมติกปฏฺฐานาทีสุ จตุวีสติยา ปฏฺฐาเนสุ เอเกกติกทุเกสุ เอวํ ลพฺภติฯ ตญฺจ อุปริ ปาฬินยทสฺสเน เอว ปากฏํ ภวิสฺสติฯ ตตฺริมานิ จตุวีสติ ปฏฺฐานานิ อิเมสํ ติกทุกานํ วเสน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ติกปฏฺฐานํ…เป.… ทุกทุกปฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ

เตสุ ติกทุเกสุ เอเกกํ ติกทุกํ อิเมสํ เหตุปจฺจยาทีนํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมาทินยจตุกฺกวเสน สตฺตหิ สตฺตหิ มหาวาเรหิ วิตฺถารโต วิภตฺตํฯ กตเมหิ สตฺตหิ? ปฏิจฺจวาโร สหชาตวาโร ปจฺจยวาโร นิสฺสยวาโร สํสฏฺฐวาโร สมฺปยุตฺตวาโร ปญฺหาวาโรติ อิเมหิ ฯ ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติอาทินา ปฏิจฺจาภิธาเนน วุตฺโต ปฏิจฺจวาโร นามฯ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต, กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา, กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสาย, กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโฐ, กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺโต’’ติ เอวํ สหชาตาทิอภิธาเนหิ วุตฺตา ปญฺจ วารา สหชาตาทิวารานิฯ

ปรโต จ สํสฏฺฐสมฺปยุตฺตวาเรสุ ทฺวีสุ อรูปธมฺมวเสเนว ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา จ, เสเสสุ จตูสุ วาเรสุ, สตฺตเมว ปญฺหาวาเร จ รูปารูปวเสน, ปจฺจยวาเร, นิสฺสยวาเร จ สหชาตปจฺฉาชาตปุเรชาตวเสน, เสเสสุ สหชาตวเสน ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา จ กถิตาติ อยํ วิเสโสฯ สตฺตมวาเร ปน ยสฺมา ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน เต เต ปญฺเห อุทฺธริตฺวา ปุน ‘‘กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา นเยน สพฺเพปิ เต ปญฺหา นิชฺชฏา, นิคฺคุมฺพา จ กตฺวา วิภตฺตา, ตสฺมา โส วาโร ปญฺหานํ สาธุกํ วิภตฺตตฺตา ปญฺหาวาโรตฺเวว สงฺขํ คโตฯ อิติ อิเมหิ สตฺตหิ มหาวาเรหิ จตุวีสติยา สมนฺตปฏฺฐาเนสุ สพฺเพปิ ติกทุกา จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมาทิวเสน วิตฺถารโต วิภตฺตาฯ กถํ? อนุโลมปฏฺฐาเน หิ ยทิทํ ทฺวาวีสติติเก นิสฺสาย ติกปฏฺฐานํ นาม สพฺพปฐมํ นิทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ กุสลตฺติกํ ตาว อิเมหิ ปฏิจฺจวาราทีหิ มหาวาเรหิ ปจฺจยานุโลมาทินยจตุกฺกโต วิภตฺตํฯ ตตฺถ โย ตาเวส สพฺพปฐโม ปฏิจฺจวาโร นาม, โส อุทฺเทสนิทฺเทสโต ทุวิโธ โหติฯ

ตตฺถ อุทฺเทสวาโร กุสลาทโย ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยาทิวเสน กุสลาทีนํ ยุตฺตานํ, อกุสลาทีนํ อยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติปุจฺฉนวเสเนว ปวตฺตตฺตา ‘‘ปุจฺฉาวาโร’’ติปิ, ปุจฺฉานญฺเญว ปญฺญาปนโต ‘‘ปณฺณตฺติวาโร’’ติปิ วุจฺจติฯ น หิ ตตฺถ วิสฺสชฺชนํ อตฺถิฯ นิทฺเทสวาโร ปน ปุจฺฉาวาเร ปริปุจฺฉิเตสุ ปญฺเหสุ ‘‘สิยา อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติอาทิกํ อยุตฺตํ ปญฺหํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานานญฺเญว ปญฺหานํ วเสน ปวตฺโตฯ อิตเรสุ ปน สหชาตาทีสุ, เสเสสุ จ ติเกสุ, เสสปฏฺฐาเนสุ จ สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวาโร นตฺถิ, ลพฺภมานวเสน สพฺพวิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตนฺติ อิทเมตฺถ สงฺเขปโต ปาฬิววตฺถานํฯ

อิทานิ ปเนตฺถ อาทิโต ปฏฺฐาย เอวํ วิภงฺคนโย เวทิตพฺโพฯ

อนุโลมปฏฺฐานสฺมิญฺหิ ติกปฏฺฐาเน กุสลตฺติกสฺส สตฺตสุ มหาวาเรสุ ปฐมสฺส ปฏิจฺจวารสฺส ปุจฺฉาวาเร ตาว – ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา…เป.… อกุสโล ธมฺโม…เป.… อพฺยากโต…เป.… กุสโล จ อพฺยากโต จ…เป.… อกุสโล จ อพฺยากโต จ…เป.… กุสโล จ อกุสโล จ…เป.… กุสโล จ อกุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เหตุปจฺจยา’’ติ กุสลปทมูลา สตฺต ปุจฺฉา อุทฺธฏาฯ

เอวํ อกุสลปทมูลา, อพฺยากตปทมูลา จฯ ‘‘สิยา กุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล…เป.… สิยา อกุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ…เป.… สิยา กุสลญฺจ อกุสลญฺจ…เป.… สิยา กุสลญฺจ อกุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติ ทฺวิมูลกา, ติมูลกา จ สตฺต สตฺต ปุจฺฉาติ เอกูนปญฺญาส ปุจฺฉา เหตุปจฺจยมูลกา อุทฺธฏาฯ

อิมินาว นเยน ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย อารมฺมณปจฺจยา…เป.… อวิคตปจฺจยา’’ติ เอวํ เสสปจฺจยมูลกาปิ ปุจฺฉาเวทิตพฺพาฯ เอกมูลกนโยฯ

ยถา จ เอกมูลเก, เอวํ ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา…เป.… เหตุปจฺจยา อวิคตปจฺจยา’’ติอาทินา ทฺวิมูลเกปิฯ ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา…เป.… เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา…เป.… เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อวิคตปจฺจยา’’ติอาทินา ติมูลกาทีสุ สพฺพมูลกปริโยสาเนสุ วาเรสุ นยา เวทิตพฺพาฯ เหตุปจฺจยมูลกนโยฯ

ยถา จ เหตุมูลเก, เอวํ ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา เสสปจฺจยมูลเกสุปิ นโย ญาตพฺโพฯ ปจฺจยานุโลมวาโรฯ

เอเตเนว อุปาเยน ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย นเหตุปจฺจยา’’ติอาทินา สพฺพปฺปการยุตฺโต ปจฺจยปจฺจนีกวาโรปิฯ ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ…เป.… อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา อนุโลมปจฺจนีกปจฺจยวาโรปิฯ ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ…เป.… อุปฺปชฺเชยฺย นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา ปจฺจนียานุโลมวาโรปิ สพฺพตฺถ เนตพฺโพติ อยํ ตาเวตฺถ ปุจฺฉาวาเร นโยฯ

นิทฺเทสวาโร ปน อุทฺเทสวาเร ทสฺสิตาสุ ปุจฺฉาสุ กุสลากุสลาทีนํ สหุปฺปตฺติยา อภาวโต ยา เอตา ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิกา ปุจฺฉา สพฺพโส วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตา ปหาย ยา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตาสเมว วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺโตฯ ตตฺรายํ นโย – ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาฯ กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธาฯ ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธฯ ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธาฯ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาฯ กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํฯ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยาฯ กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูปํฯ ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูปํฯ ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูป’’นฺติ เอวํ กุสลปทมูลาสุ สตฺตสุ ปุจฺฉาสุ ติสฺโสว ลพฺภมานา วิสฺสชฺชิตาฯ ตถา อกุสลปทมูลาสุปิ ติสฺโสวฯ อพฺยากตปทมูลาสุ ปน ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาฯ วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูปํ…เป.… ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูปํฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ…เป.… ทฺเว ขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํฯ ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธาฯ

เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา…เป.… ทฺเว มหาภูเต ปฏิจฺจ ทฺเว มหาภูตาฯ มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ เอกาวฯ ทฺวิมูลิกาทีสุ จ ‘‘กุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาฯ กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูป’’นฺติ เอกาฯ ตถา ‘‘อกุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ปฏิจฺจา’’ติ, เอวํ เหตุปจฺจยมูลิกาสุ เอกูนปญฺญาสาย ปุจฺฉาสุ นเวว ลพฺภมานา วิสฺสชฺชิตาฯ เสสา จตฺตาลีส โมฆปุจฺฉาติ น วิสฺสชฺชิตาฯ เอวํ อุปริ อารมฺมณปจฺจยาทีสุ วิสฺสชฺชิตาวเสสา โมฆปุจฺฉาติ คเหตพฺพาฯ วิชานนสุขตฺถํ ปน ภควตา ปุจฺฉาวาเร ลพฺภมานา, อลพฺภมานา จ สพฺพาปิ ตา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาติฯ

ตตฺถ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ สหชาเตสุ เวทนากฺขนฺธาทิเภทํ เอกํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ ปฏิคนฺตฺวา, สหุปฺปตฺติสงฺขาเตน สทิสภาเวน ปตฺวาติ อตฺโถฯ สทิสตฺโถ หิ เอตฺถ ปฏิสทฺโท ‘‘ปฏิปุคฺคโล’’ติอาทีสุ วิยฯ กุสโล ธมฺโมติ สญฺญากฺขนฺธาทิเภโท สหุปฺปนฺโน กุสโล ธมฺโมฯ อุปฺปชฺชตีติ ปากฏภาวโต อุทฺธํ อุปฺปาทาทิํ ปาปุณาติ, อตฺตานํ วา ปฏิลภติฯ เหตุปจฺจยาติ น เกวลํ กุสลธมฺมมตฺตเมว ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, อถ โข กุสลเหตุนา เหตุปจฺจยตํ สาเธนฺเตน จ อุปฺปชฺชตีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ

เอวมิทํ ‘‘อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ อวิเสเสน วิสฺสชฺชนํ วตฺวา อิทานิ ยํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, เต ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺเน ขนฺธวเสน วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลํ เอกํ ขนฺธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปเนตฺถ เอโก ขนฺโธ เอกสฺเสว, ทฺวินฺนํเยว วา, ทฺเว วา ปน เอกสฺเสว ปจฺจยา นาม น โหนฺติ, ตสฺมา เต ปกาเรน อนามสิตฺวา ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติอาทินา ปจฺจยภาเวน คหิตาวเสสํ สพฺพํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ กตฺวา ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ อุปริปิ สพฺพตฺถฯ

จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปนฺติ อิทํ ปฏิจฺจตฺถสฺส สหชาตตฺถตฺตา ยํ กุสเลน สหชาตญฺเจว เหตุปจฺจยญฺจ ลภติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากต’’นฺติฯ เอตฺถ เหตุปจฺจยาธิกาเร อเหตุกา น คเหตพฺพาฯ ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถูติอาทิ กฏตฺตารูปคฺคหเณน วตฺถุสฺมิํ คหิเตปิ วตฺถุํ ปฏิจฺจ อรูปกฺขนฺธานํ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เอกํ มหาภูตนฺติอาทิ ปน รูปาพฺยากตํ ปฏิจฺจ รูปาพฺยากตสฺส อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํฯ เหตุปจฺจเย อุปตฺถมฺภกานเมว เจตฺถ จิตฺตชานํ, ปฏิสนฺธิยํ กมฺมชานญฺจ อญฺญมญฺญํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตา คเหตพฺพา, น อเหตุกจิตฺตชอุตุชาทีนํ เตสํ เหตุปจฺจยา อุปฺปตฺติยา อภาวโตฯ มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติอาทิ มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทาทีนํ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อิมินา อุปาเยน อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ วิสฺสชฺชนานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อารมฺมณปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อารมฺมณปจฺจยาฯ เอกํ ขนฺธํ…เป.… ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธาฯ อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม…เป.… อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อารมฺมณปจฺจยาฯ วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป.… ทฺเว ขนฺธาฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป.… ทฺเว ขนฺธาฯ วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ เอวํ ติสฺโส วิสฺสชฺชิตาฯ เสสา รูปมิสฺสกตฺตา, รูปสฺส จ อารมฺมณปจฺจเยน อนุปฺปตฺติโต น คหิตาฯ เตเนว ‘‘วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ วตฺวา ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถู’’ติ น วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อารมฺมณปจฺจยาติ สหชาตํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมาโน กุสโล ธมฺโม ตโต อญฺเญน อสหชาเตน ฉพฺพิเธน อารมฺมณภูเตน ปจฺจเยนาติ เอวํ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ น หิ อตฺตนา สหชาตํ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตเจตสิกา อุปฺปชฺชนฺติฯ

อธิปติปจฺจเย เหตุปจฺจยสทิสํ วิสฺสชฺชนํฯ อนนฺตรสมนนฺตเรสุ ปน รูปาภาวโต อารมฺมณปจฺจยสทิสํฯ

สหชาตปจฺจเยปิ เหตุปจฺจยสทิสํฯ อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากตุปฺปตฺติยา ปน ‘‘พาหิรํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป.… ทฺเว มหาภูตาฯ มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปํ…เป.… อาหารสมุฏฺฐานํ เอกํ มหาภูตํ…เป.… ทฺเว มหาภูตา…เป.… อุตุสมุฏฺฐานํ เอกํ…เป.… ทฺเว มหาภูตา…เป.… อสญฺญสตฺตานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป.… ทฺเว มหาภูตา…เป.… กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ อิทํ อธิกํฯ เอวํ อญฺญมญฺญปจฺจเยปิฯ เกวลํ ตตฺถ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปญฺจ น คหิตํ เตสํ อญฺญมญฺญปจฺจยตฺตาภาวาฯ นิสฺสยปจฺจเยปิ สหชาตปจฺจยสทิสํ วิสฺสชฺชนํฯ ปฏิจฺจตฺถสฺส ปน สหชาตตฺถตฺตา จกฺขาทีสุ ปุเรชาตนิสฺสยา อิธ น คหิตาติฯ อุปนิสฺสยปจฺจเยปิ รูปสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยุปฺปนฺนตฺตาภาวา อารมฺมณปจฺจยสทิสเมว วิสฺสชฺชนํฯ

ปุเรชาตปจฺจเย ปน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ ปุเรชาตปจฺจยาฯ กุสลํ เอกํ…เป.… ทฺเว ขนฺธาฯ วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยาฯ อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล…เป.… อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… ปุเรชาตปจฺจยาฯ วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป.… ทฺเว ขนฺธาฯ วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยา’’ติ เอวํ ติสฺโส ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตาฯ ตตฺถ วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยาติ อิทํ อารมฺมณปุเรชาตนิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํฯ ตํ หิ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํเยว ปุเรชาตปจฺจยตํ สาธยติ, น มโนวิญฺญาณธาตุยาติ อิธ น คหิตํฯ

ปจฺฉาชาตปจฺจโย อิธ อรูปธมฺเมสุ น ลพฺภติฯ รูปธมฺเมสุ จ อุปตฺถมฺภโกว, น ชนโก, ตสฺมา ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ น วตฺตพฺโพวาติ อยํ น คหิโตฯ อาเสวนปจฺจเยปิ อารมฺมณปจฺจเย วิย ติสฺโสว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตาฯ

กมฺมปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ กมฺมปจฺจยาฯ กุสลํ เอกํ ขนฺธํ…เป.… อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ…เป.… จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูปํ…เป.… กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา…เป.… จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูป’’นฺติ กุสลปเท ติสฺโส, ตถา อกุสลปเทฯ อพฺยากตปเท ปน ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ…เป.… มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํ, อสญฺญสตฺตานํ…เป.… กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ เอวํ ติสฺโสฯ ‘‘กุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูป’’นฺติอาทินา สหชาตสทิสํ วิสฺสชฺชนํฯ นตฺถิวิคตปจฺจเยสุ อารมฺมณสทิสํฯ

เอวํ สพฺพปจฺจเยสุ ลพฺภมานปญฺเห วิสฺสชฺชนํ ทสฺเสตฺวา ตโต เหตุอธิปติฌานมคฺคปจฺจยา เอกสทิสาฯ อารมฺมณานนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา เอกสทิสาฯ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยอตฺถิอวิคตา เอกสทิสาฯ อาเสวนปจฺจเย วิปาโก น ลพฺภติฯ อญฺญมญฺญปจฺจเย จิตฺตชรูปํ, อุปาทารูปญฺจ น ลพฺภตีติอาทินา ปจฺจยานํ อญฺญมญฺญสทิสตฺตํ วตฺวา ปุน เตสํ ‘‘เหตุยา นวฯ อารมฺมเณ ตีณิฯ อธิปติยา นวฯ อนนฺตรสมนนฺตเรสุ ตีณิฯ สหชาเต นวฯ อญฺญมญฺเญ ตีณิฯ นิสฺสเย นวฯ อุปนิสฺสเย ตีณิฯ ปุเรชาเต ตีณิฯ อาเสวเน ตีณิฯ กมฺเม นวฯ วิปาเก เอกํฯ อาหาเร นวฯ อินฺทฺริเย นวฯ ฌาเน นวฯ มคฺเค นวฯ สมฺปยุตฺเต ตีณิฯ วิปฺปยุตฺเต นวฯ อตฺถิยา นวฯ นตฺถิยา ตีณิฯ วิคเต ตีณิฯ อวิคเต นวา’’ติ เอวํ เหตุปจฺจยาทีนํ เอเกกสฺมิํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวารคณนา วุตฺตาติ อยํ เอกมูลกนโยฯ

ยถา จ เอกมูลเก, เอวํ ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา ทฺวิมูลกาทีสุปิ สพฺพมูลกปริโยสาเนสุ ยถานุรูปํ นโย เนตพฺโพฯ ปาฬิยมฺปิ วิตฺถารนยํ อทสฺเสตฺวา ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ตีณี’’ติอาทินา วิสฺสชฺชนวารคณนเภโท ทสฺสิโตติ อยํ ปจฺจยานุโลเม นโยฯ

ปจฺจยปจฺจนีเย ปน ‘‘อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยาฯ วิจิกิจฺฉาสหคเต อุทฺธจฺจสหคเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ วิจิกิจฺฉาสหคโต อุทฺธจฺจสหคโต โมโหฯ อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยาฯ อเหตุกํ วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป.… ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูปํฯ อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป.… ทฺเว ขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ…เป.… วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธาฯ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป.… มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ, กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํ…เป.… เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป.… อุปาทารูป’’นฺติ อิมา ทฺเว วิสฺสชฺชิตาฯ

นารมฺมณปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… กุสเล…เป.… อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… อกุสเล…เป.… อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… กุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ, อกุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูป’’นฺติ อิมา ปญฺจ วิสฺสชฺชิตาฯ

นาธิปติปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล…เป.… กุสลํ เอกํ ขนฺธํ…เป.… ทฺเว ขนฺธาฯ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํฯ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ…เป.… อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล…เป.… ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… อกุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํฯ

อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา…เป.… อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต …เป.… มหาภูเต ปฏิจฺจ…เป.… กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํฯ กุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํฯ อกุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… อกุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูป’’นฺติ นว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตาฯ นานนฺตรนสมนนฺตรปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยสทิสาฯ

นาญฺญมญฺญปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… กุสเล…เป.… จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํฯ อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… อกุสเล…เป.… จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํฯ อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… วิปากาพฺยากเต กิริยาพฺยากเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากเต…เป.… กฏตฺตา รูปํฯ มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํฯ พาหิเร มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปํฯ อาหารสมุฏฺฐาเน มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปํฯ อุตุสมุฏฺฐาเน…เป.… อุปาทารูปํฯ อสญฺญสตฺตานํ มหาภูเต ปฏิจฺจ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํฯ กุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํฯ อกุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… อกุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูป’’นฺติ ปญฺจ วิสฺสชฺชิตาฯ ตตฺถ วิปากาพฺยากเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ กฏตฺตารูปนฺติ หทยวตฺถุวชฺชํ เวทิตพฺพํฯ นอุปนิสฺสยปจฺจโย นารมฺมณปจฺจยสทิโสฯ

นปุเรชาตปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล…เป.… อรูเป กุสลํ…เป.… ทฺเว ขนฺธาฯ กุสลํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูป’’นฺติ กุสลปเท ทฺเว, ตถา อกุสลปเทปิฯ ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… อรูเป วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ…เป.… พาหิรํ…เป.… อุปาทารูปํฯ

กุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโตฯ กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํฯ อกุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ…เป.… อกุสเล ขนฺเธ จ…เป.… รูป’’นฺติ อิมา ติสฺโสติ สตฺต วิสฺสชฺชิตาฯ นปจฺฉาชาตนาเสวนปจฺจยา นาธิปติปจฺจยสทิสาฯ ตตฺถ กุสลากุสลกิริยานํ ปฐมชวนวเสน นาเสวนปจฺจยปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

นกมฺมปจฺจเย ‘‘กุสลํ ปฏิจฺจ กุสโล, กุสลา เจตนาฯ อกุสลํ ปฏิจฺจ อกุสโล, อกุสลา เจตนาฯ อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต, วิปากกิริยา เจตนาฯ พาหิรํ, อาหารสมุฏฺฐานํ, อุตุสมุฏฺฐาน’’นฺติ ติสฺโส วิสฺสชฺชิตาฯ

นวิปากปจฺจเย ‘‘กุสลํ ปฏิจฺจ กุสโล, อพฺยากโตฯ กุสโล จ อพฺยากโต จา’’ติ กุสลปเท ติสฺโส, ตถา อกุสลปเทปิฯ ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป.… พาหิรํ อาหารสมุฏฺฐานํ อุตุสมุฏฺฐานํ อสญฺญ…เป.… อุปาทารูปํ…เป.… อกุสลญฺจ อพฺยากตญฺจ อพฺยากโต’’ติ อิมา ติสฺโสติ นว วิสฺสชฺชิตาฯ

นาหารปจฺจเย ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโตฯ พาหิรํ อุตุสมุฏฺฐานํ, อสญฺญ…เป.… อุปาทารูป’’นฺติ เอกาวฯ

นอินฺทฺริยปจฺจเย ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโตฯ พาหิรํ อาหารสมุฏฺฐานํ…เป.… อุตุสมุฏฺฐานํ…เป.… อสญฺญสตฺตานํ มหาภูเต ปฏิจฺจ รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ เอกาวฯ

นฌานปจฺจเย ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโตฯ ปญฺจวิญฺญาณสหคตํ…เป.… พาหิรํ อาหารอุตุอสญฺญอุปาทารูป’’นฺติ เอกาวฯ

นมคฺคปจฺจเย ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโตฯ

อเหตุกํ วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ…เป.… จิตฺตสมุฏฺฐานํ…เป.… อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากา…เป.… กฏตฺตา จ รูปํ…เป.… พาหิรํ อาหารอุตุอสญฺญอุปาทารูป’’นฺติ เอกาวฯ

นสมฺปยุตฺตปจฺจโย นารมฺมณปจฺจยสทิโสฯ

นวิปฺปยุตฺตปจฺจเย ‘‘กุสลํ ปฏิจฺจ กุสโลฯ อรูเป กุสโลวฯ อกุสลํ…เป.… อรูเป อกุสโลฯ อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต, อรูเป วิปากกิริยาพฺยากตํฯ พาหิรํ อสญฺญ…เป.… อุปาทารูป’’นฺติ อิมา ติสฺโสว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตาฯ โนนตฺถิโนวิคตปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยสทิสาฯ นสหชาตนนิสฺสยโนอตฺถิโนอวิคตปจฺจยา ปเนตฺถ จตฺตาโรปิ น ลพฺภนฺตีติฯ

เอวํ ปจฺจนีเก ลพฺภมานปญฺหวิสฺสชฺชนํ ทสฺเสตฺวา ตโต ‘‘นเหตุยา ทฺเวฯ นารมฺมเณ ปญฺจฯ นาธิปติยา นวฯ นานนฺตเร นสมนนฺตเร นาญฺญมญฺเญ นอุปนิสฺสเย ปญฺจฯ นปุเรชาเต สตฺตฯ นปจฺฉาชาเต นาเสวเน นวฯ นกมฺเม ตีณิฯ นวิปาเก นวฯ นาหาเร นอินฺทฺริเย นฌาเน นมคฺเค เอกํฯ นสมฺปยุตฺเต ปญฺจฯ นวิปฺปยุตฺเต ตีณิฯ โนนตฺถิโนวิคเตสุ ปญฺจา’’ติ วิสฺสชฺชนวารคณนา วุตฺตาติ อยํ เอกมูลกนโยฯ

อิมินาว นเยน ทฺวิมูลกาทีสุปิ ยถานุรูปํ นโย เนตพฺโพ, ปาฬิยํ ปน ‘‘นเหตุปจฺจยา นารมฺมเณ เอก’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชนวารคณนาว ทสฺสิตาติ อยํ ปจฺจยปจฺจนียนโยฯ

อิมินา วุตฺตานุสาเรเนว ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา อนุโลมปจฺจนียนเย, ‘‘อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา ปจฺจนียานุโลมนเย ปญฺหวิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ ฯ

ปาฬิยํ ปเนตฺถ วิสฺสชฺชนวารคณนาว ทสฺสิตาติ อยํ อนุโลมปจฺจนียกุสลตฺติเก ปฏิจฺจวารนโยฯ

สหชาตวาราทีสุปิ ฉวาเรสุ ปฏิจฺจวาเร วุตฺตานุสาเรน สพฺพตฺถ นโย เนตพฺโพฯ เย ปน ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิวิเสสา, อตฺถวิเสสา จ อุปลพฺภนฺติ, เต ปฏฺฐานปาฬิอฏฺฐกถาสุ เอว สพฺพาการโต คเหตพฺพาฯ อิธ ปน เต สพฺเพ สงฺเขปนยโต ทสฺสิยมานาปิ คนฺถภาริยํ กโรนฺตีติ น ทสฺสิตาฯ

เตสุ ปน วาเรสุ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาฯ กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา… กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสาย… กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโฐ… กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺโต กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ อาทิโต ปญฺจสุ วาเรสุ ปาฬิคติ ญาตพฺพาฯ เตสุ จ ปฏิจฺจสหชาตา เอกตฺถา, ปจฺจยนิสฺสยา เอกตฺถา, สํสฏฺฐสมฺปยุตฺตา เอกตฺถาฯ ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต’’ติอาทีสุ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เตน สหชาโต หุตฺวาติอาทินา ยถานุรูปํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปจฺฉิเม ปน ปญฺหาวาเร ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยฯ กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยฯ กุสโล อพฺยากตสฺส…เป.… กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ…เป.… กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจา’’ติอาทินา เหตุปจฺจเย,

‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขติฯ ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ…เป.… ฌานา วุฏฺฐหิตฺวา ฌานํ… เสขา โคตฺรภุํ โวทานํ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขนฺติฯ เสขา วา ปุถุชฺชนา วา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺติฯ

เจโตปริยญาเณน กุสลจิตฺตสมงฺคิสฺส จิตฺตํ ชานนฺติ ฯ อากาสานญฺจายตนกุสลํ วิญฺญาณญฺจายตนกุสลสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อากิญฺจญฺญายตนกุสลํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกุสลสฺส… กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธญาณสฺส เจโตปริยปุพฺเพนิวาสยถากมฺมูปคอนาคตํสญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยฯ

กุสโล อกุสลสฺส…เป.… ทานํ ทตฺวา…เป.… กตฺวา ตํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติฯ ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติฯ ทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา อุทฺธจฺจํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ อสฺสาเทติ …เป.… โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ ฌานา วุฏฺฐหิตฺวา ฌานํ อสฺสาเทติ…เป.… อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติฯ ฌาเน ปริหีเน วิปฺปฏิสาริสฺส โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ

กุสโล อพฺยากตสฺส…เป.… ปจฺจโยฯ อรหา มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติฯ ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ… กุสล…เป.… วิปสฺสติ…เป.… วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติฯ อากาสานญฺจายตนกุสลํ วิญฺญาณญฺจายตนวิปากสฺส…เป.… กิริยสฺสฯ อากิญฺจญฺญายตน…เป.… วิปากสฺส จ กิริยสฺส จฯ กุสลา ขนฺธา เจโตปริย…เป.… อนาคตํสญาณสฺส อาวชฺชนายฯ

อกุสโล อกุสลสฺส…เป.… ปจฺจโยฯ ราคํ อสฺสาเทติ…เป.… อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติฯ อกุสโล กุสลสฺส…เป.… ปจฺจโยฯ เสขา ปหีเน กิเลเส…เป.… อนาคตํสญาณสฺสฯ อกุสโล อพฺยากตสฺส… อรหา ปหีเน กิเลเส…เป.… อาวชฺชนายฯ

อพฺยากโต อพฺยากตสฺส… อรหา ผลํ ปจฺจเวกฺขติฯ นิพฺพานํ, จกฺขุํ…เป.… โผฏฺฐพฺพํ วิปสฺสติฯ ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป.… อากิญฺจญฺญายตนกิริยํ…เป.… กิริยสฺสฯ รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส…เป.… อาวชฺชนายฯ อพฺยากโต กุสลสฺส… เสขา ผลํ…เป.… อนาคตํสญาณสฺสฯ อพฺยากโต อกุสลสฺส… จกฺขุํ อสฺสาเทตี’’ติอาทินา อารมฺมณปจฺจเย จ,

‘‘กุสโล กุสลสฺส อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อารมฺมณาธิปติ, สหชาตาธิปติฯ อารมฺมณาธิปติ – ทานํ ทตฺวา’’ติอาทินา อธิปติปจฺจเย จ,

‘‘กุสโล กุสลสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา วิตฺถารโต อนนฺตรสมนนฺตรสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยปจฺจเยสุ จ,

‘‘กุสโล กุสลสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยฯ อารมฺมณูปนิสฺสโย – ทานํ ทตฺวา’’ติอาทินา อารมฺมณปจฺจเย วุตฺตนเยน, ‘‘อนนฺตรูปนิสฺสโย – ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมาน’’นฺติอาทินา อนนฺตรปจฺจเย วุตฺตนเยเนว, ‘‘ปกตูปนิสฺสโย – สทฺธํ อุปนิสฺสาย…เป.… อุโปสถกมฺมํ กโรติฯ ฌานํ, วิปสฺสนํ, มคฺคํ, อภิญฺญํ, สมาปตฺติํ อุปฺปาเทติฯ สีลํ, สุตํ, จาคํ, ปญฺญํ อุปนิสฺสาย…เป.… ปฐมสฺส ฌานสฺส ปริกมฺมํ ปฐมสฺส ฌานสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย…เป.… อากิญฺจญฺญายตนํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส…เป.… ยถากมฺมูปคญาณํ อนาคตํสญาณสฺส…เป.… ปฐมสฺส มคฺคสฺส ปริกมฺมํ ปฐมสฺส…เป.… ตติโย มคฺโค จตุตฺถสฺสฯ มคฺโค เสขานํ อตฺถปฏิสมฺภิทาย…เป.… ฐานาฐานโกสลฺลสฺส อุปนิสฺสยฯ กุสโล อกุสลสฺส…เป.… อารมฺมณูปนิสฺสโยฯ ปกตูป…เป.… ปกตูปนิสฺสโย – สทฺธํ อุปนิสฺสาย มานํ ชปฺเปติฯ ทิฏฺฐิํ คณฺหาติ…เป.… สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปญฺญา ราคสฺส, โทสสฺส, โมหสฺส, มานสฺส, ทิฏฺฐิยาฯ ปตฺถนาย…เป.… กุสโล อพฺยากตสฺส…เป.… อารมฺมณูปนิสฺสโยฯ อนนฺตรูปนิสฺสโยฯ ปกตูป…เป.… ปกตูปนิสฺสโย – สทฺธํ อุปนิสฺสาย อตฺตานํ อาตาเปติ…เป.… กายิกสฺส สุขสฺส, ทุกฺขสฺส, ผลสมาปตฺติยาฯ กุสลํ กมฺมํ วิปากสฺส…เป.… มคฺโค อรหโต อตฺถปฏิสมฺภิทาย ปจฺจโยฯ

อกุสโล อกุสลสฺส…เป.… ปกตูปนิสฺสโย – ราคํ อุปนิสฺสาย ปาณํ หนติ…เป.… สมฺผํ ปลปติ…เป.… สงฺฆํ ภินฺทติฯ โทสํ, โมหํ, มานํ, ทิฏฺฐิํ, ปตฺถนํ อุปนิสฺสาย…เป.… สงฺฆํ ภินฺทติ…เป.… ปาณาติปาโต ปาณาติปาตสฺส…เป.… สงฺฆเภทกมฺมสฺส…เป.… ปจฺจโยฯ

อกุสโล กุสลสฺส…เป.… ปกตูปนิสฺสโย – ราคํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป.… มคฺคํ อุปฺปาเทติ…เป.… สมาปตฺติํ อุปฺปาเทติฯ ราโค…เป.… ปตฺถนาฯ สทฺธาย, สีลสฺส…เป.… ปญฺญาย อุปนิสฺสยฯ ปาณํ หนฺตฺวา ตสฺส ปฏิฆาตตฺถาย ทานํ เทตี’’ติอาทินา จ อุปนิสฺสยปจฺจเย จ,

‘‘อพฺยากโต อพฺยากตสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย…เป.… อารมฺมณปุเรชาตํ – อรหา จกฺขุํ…เป.… โผฏฺฐพฺเพ, วตฺถุํ วิปสฺสติ…เป.… ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป.… รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส…เป.… วตฺถุปุเรชาตํ – จกฺขายตนํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส…เป.… วตฺถุ วิปากาพฺยากตาน’’นฺติอาทินา ปุเรชาตปจฺจเย จ,

‘‘กุสโล อพฺยากตสฺส…เป.… ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺสา’’ติอาทินา ปจฺฉาชาตปจฺจเย จ,

‘‘กุสโล กุสลสฺส…เป.… ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา’’ติอาทินา อาเสวนปจฺจเย จ,

‘‘สหชาตา นานากฺขณิกา, สหชาตา กุสลา เจตนา…เป.… สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํฯ นานากฺขณิกา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติอาทินา กมฺมปจฺจเย จ,

‘‘อพฺยากโต อพฺยากตสฺส…เป.… เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺน’’นฺติอาทินา วิปากปจฺจเย จ,

‘‘กุสโล กุสลสฺสา’’ติอาทินา อาหารปจฺจยาทีสุ จ, ‘‘กุสโล อพฺยากตสฺส, สหชาตํ, ปจฺฉาชาตํ, สหชาตา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํฯ ปจฺฉาชาตา อิมสฺส กายสฺส…เป.… อพฺยากโต กุสลสฺส…เป.… ปุเรชาตํ วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา วิปฺปยุตฺตปจฺจยาทีสุ จ ปาฬิคติ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ กุสลธมฺโม นาเมส ยสฺมา อุปฺปชฺชนฺโต ฐเปตฺวา ปจฺฉาชาตปจฺจยํ, วิปากปจฺจยญฺจ เสเสหิ ทฺวาวีสติยา ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติฯ กุสลสฺส จ ปจฺจโย โหนฺโต ฐเปตฺวา ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากวิปฺปยุตฺตปจฺจเย เสเสหิ วีสติยา ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ เอวํ กุสโล กุสลาทีนํ, อกุสโล จ อกุสลาทีนํ ยถานุรูปํ ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา กุสลาทีนํ ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนวิภาคํ ทสฺเสตุํ ปญฺหาวาโร วุตฺโตฯ ตตฺถ เสขา โคตฺรภุนฺติ โสตาปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ, โวทานนฺติ สกทาคามิอนาคามิโนฯ เตสํ หิ โคตฺรภุจิตฺตํ โวทานํ นามฯ มคฺคา วุฏฺฐหิตฺวาติ มคฺควีถิโต วุฏฺฐายฯ น หิ มคฺคานนฺตรา ปจฺจเวกฺขณา นาม อตฺถีติ อยํ อนุโลมปฏฺฐาเน กุสลตฺติกนโยฯ

เวทนาตฺติกาทีสุ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาฯ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธาฯ ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ’’ติอาทินา กุสลตฺติเก วุตฺตานุสาเรน ปฏิจฺจวาราทีสุ ปญฺหาวารปริโยสาเนสุ สตฺตสุ วาเรสุ เอเกกสฺมิํ ปจฺจยานุโลมาทีหิ จ เอกมูลาทีหิ นเยหิ จ สพฺพตฺติเกสุ ลพฺภมานปทวเสน คณนานโย โยเชตฺวา ญาตพฺโพฯ ตตฺถ เวทนาตฺติเก เวทนากฺขนฺธสฺส อลพฺภนโต ‘‘เอกํ ขนฺธํ นิสฺสาย ทฺเว ขนฺธา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สพฺพตฺถ วิเสโส ปาฬิอฏฺฐกถานุสาเรเนว ญาตพฺโพติ อยํ อนุโลมปฏิโลเม ติกปฏฺฐานนโยฯ

ทุกปฏฺฐาเน ปน ‘‘เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาฯ อโลภํ ปฏิจฺจ อโทโสฯ อโมโหฯ อโทสํ อโมหํ ปฏิจฺจ อโลโภฯ อโทโสฯ โลภํ ปฏิจฺจ โมโหฯ โมหํ ปฏิจฺจ โลโภฯ โทสํ ปฏิจฺจ โมโหฯ โมหํ ปฏิจฺจ โทโสฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ…เป.… เหตู จ นเหตู จฯ นเหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ ธมฺโม น…เป.… เหตู จ นเหตู จา’’ติอาทินา เหตุทุเก,

‘‘สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาฯ สเหตุกํ เอกํ ขนฺธํ…เป.… สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจฯ อเหตุโก…เป.… จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ…เป.… สเหตุโก จ, อเหตุโก จ…เป.… อเหตุกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ อเหตุโกฯ วิจิกิจฺฉาสหคตํ อุทฺธจฺจสหคตํ โมหํ ปฏิจฺจ สมฺปยุตฺตกา ขนฺธา…เป.… จิตฺตสมุฏฺฐานํฯ อาหารสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทินา สเหตุกทุกาทีสุ จ เกนจิวิญฺเญยฺยทุกวชฺชิเตสุ สพฺพทุเกสุ ปจฺเจกํ ปฏิจฺจวาราทีสุ สตฺตสุ มหาวาเรสุ เอเกกสฺมิํ ปจฺจยานุโลมาทีสุ จตูสุ นเยสุ เอกมูลกาทีหิ สพฺพวาเรหิ กุสลตฺติเก วุตฺตานุสาเรน ยถานุรูปํ วิภงฺคนโย โยเชตฺวา ญาตพฺโพฯ สพฺพสฺมิมฺปิ หิ ปฏฺฐาเน เกนจิวิญฺเญยฺยทุกํ น ลพฺภตีติ อยํ ทุกปฏฺฐานนโยฯ

ทุกติกปฏฺฐาเน ปน ‘‘เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา เหตุทุเกน สทฺธิํ กุสลตฺติเก กุสลํ ปทํ โยเชตฺวา ปฏิจฺจวาราทีสุ สตฺตสุ วาเรสุ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสน ลพฺภมานกปจฺจยา เอกมูลกาทินเยหิ ทสฺสิตา ฯ ยถา จ กุสลํ ปทํ, เอวํ อกุสลํ ปทํ, อพฺยากตญฺจ เหตุทุเกน โยเชตฺวา วุตฺตนเยน ทสฺเสตฺวา เหตุกุสลทุกติกนฺติ ฐปิตํฯ ปาฬิ ปน อติสํขิตฺตาฯ ยถา กุสลตฺติกํ, เอวํ ‘‘เหตุํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ลพฺภมานกปทวเสน เวทนาตฺติกาทโยปิ เหตุทุเกน โยเชตฺวา เหตุเวทนทุกติกาทีนิ เอกวีสติทุกติกานิ ทสฺสิตานีติฯ ยถา จ เหตุทุเกน สทฺธิํ ลพฺภมานกปทวเสน ทฺวาวีสติติกา โยชิตา, เอวํ สเหตุกทุกาทีหิ สพฺเพหิ สทฺธิํ ปจฺเจกํ ทฺวาวีสติติกา โยเชตพฺพาฯ ปาฬิ ปเนตฺถ อิโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ อติสํขิตฺตาฯ เอวํ ทฺวาวีสติติเก คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺฐานํ เทสิตนฺติ อยํ ทุกติกปฏฺฐานนโยฯ

ติกทุกปฏฺฐาเนปิ ‘‘กุสลํ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา กุสลตฺติเกน สทฺธิํ เหตุปทํ โยเชตฺวา ปฏิจฺจวาราทีสุ สตฺตสุ มหาวาเรสุ ปจฺจยานุโลมาทินยจตุกฺกวเสน ลพฺภมานกปจฺจยา เอกมูลาทีหิ สพฺพวาเรหิ ทสฺสิตาฯ ยถา เหตุปทํ, เอวํ นเหตุปทมฺปิ กุสลตฺติเกน สทฺธิํ โยเชตฺวา กุสลเหตุ ติกทุกนฺติ ฐปิตํฯ ยถา จ กุสลตฺติเกน สทฺธิํ เหตุทุกํ, เอวํ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา เวทนาตฺติกาทีหิปิ ตํ โยเชตฺวา เวทนาตฺติกทุกาทีนิ เอกวีสติติกทุกาทีนิ ทสฺสิตานิฯ ยถา จ เหตุทุกํ, เอวํ สเหตุกาทโยปิ สพฺเพ ปจฺเจกํ ทฺวาวีสติยา ติเกหิ ลพฺภมานปทวเสเนว โยชิตาฯ เอวํ ทุกสตํ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺฐานํ เทสิตนฺติ อยํ ติกทุกปฏฺฐานนโยฯ

ติกติกปฏฺฐาเนปิ ‘‘กุสลํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา กุสลตฺติกํ เวทนาตฺติกาทีหิ สพฺพตฺติเกหิ, เวทนาตฺติกาทโย จ กุสลตฺติกาทีหิ วุตฺตนเยน โยเชตฺวา ปจฺจยา ทสฺสิตาฯ เอวํ ติเกสุ เอว ติเก ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺฐานํ เทสิตนฺติ อยํ ติกติกปฏฺฐานนโยฯ

ทุกทุกปฏฺฐาเนปิ ‘‘เหตุํ สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา เหตุทุกํ สเหตุกาทีหิ, สเหตุกญฺจ เหตุทุกาทีหิ โยเชตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยหิ ปจฺจยา ทสฺสิตาฯ เอวํ ทุเกสุ เอว ทุเก ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺฐานํ เทสิตนฺติ อยํ ทุกทุกปฏฺฐานนโยฯ เอวํ ตาว อนุโลมปฏฺฐาเน –

‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ,

ทุกติกญฺเจว ติกทุกญฺจ;

ติกติกญฺเจว ทุกทุกญฺจ,

ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติฯ –

วุตฺตา ฉ นยา เวทิตพฺพาฯ ปจฺจยวเสน ปเนเตสุ ฉสุ เอเกกสฺมิํ ปฏฺฐาเน ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสน เอเตน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตมิทํ ธมฺมานุโลมปฏฺฐานนฺติ เวทิตพฺพํฯ อยํ อนุโลมปฏฺฐานนโยฯ

ปจฺจนียปฏฺฐาเน ปน ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาฯ อกุสลํ อพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ…เป.… ทฺเว ขนฺธา, จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูป’’นฺติอาทินา ติกปฏฺฐาเน, ‘‘นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาฯ นเหตุํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ…เป.… จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูป’’นฺติอาทินา ทุกปฏฺฐาเน จ, ‘‘นเหตุํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาฯ

นเหตุํ นกุสลํ อพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติอาทินา ทุกติกปฏฺฐาเน จ, ‘‘นกุสลํ นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล นเหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกทุกปฏฺฐาเน จ, ‘‘นกุสลํ นสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล นสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกติกปฏฺฐาเน จ, ‘‘นเหตุํ นสเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ นสเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ทุกทุกปฏฺฐาเน จาติ ฉสุ ปจฺจนียปฏฺฐาเนสุ อนุโลมติกปฏฺฐานาทีสุ ฉสุ ปฏฺฐาเนสุ วุตฺเตน สพฺเพน ปกาเรน ปาฬินโย เวทิตพฺโพฯ อิทญฺจ กุสลาทีนํ, เหตุอาทีนญฺจ ธมฺมานํ ปจฺจยุปฺปนฺนภาวปฏิกฺเขปวเสน ปวตฺตตฺตา ธมฺมปจฺจนียปฏฺฐานํ นาม ชาตํฯ ตตฺถ หิ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยปฏิกฺเขโปฯ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ กุสลสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนภาวปฏิกฺเขโปฯ ตถา ‘‘อกุสลํ อพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ…เป.… อกุสลา, อพฺยากตา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูปํ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวเมตฺถ ปจฺจนียปฏฺฐาเน –

‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ,

ทุกติกญฺเจว ติกทุกญฺจ;

ติกติกญฺเจว ทุกทุกญฺจ,

ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติฯ –

วุตฺตา ฉ นยา เวทิตพฺพาฯ ปจฺจยวเสน ปเนตฺถาปิ เอเกกสฺมิํ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตมิทํ ธมฺมปจฺจนียปฏฺฐานนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ ปจฺจนียปฏฺฐานนโยฯ

อนุโลมปจฺจนียปฏฺฐาเน ปน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาฯ

กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูป’’นฺติอาทินา ติกปฏฺฐาเน, ‘‘เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ทุกปฏฺฐาเน จ, ‘‘เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ทุกติกปฏฺฐาเน จ, ‘‘กุสลํ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล นเหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกทุกปฏฺฐาเน จ, ‘‘กุสลํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล นสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกติกปฏฺฐาเน จ, ‘‘เหตุํ สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ นสเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ทุกทุกปฏฺฐาเน จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สพฺเพน ปกาเรน ปาฬินโย เวทิตพฺโพฯ อิทํ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ ปจฺจยตฺตํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ปจฺจยุปฺปนฺนานํ กุสลาทิภาวปฏิกฺเขปวเสน ปวตฺตตฺตา ธมฺมานุโลมปจฺจนียปฏฺฐานํ นาม ชาตํฯ ตตฺถ หิ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยภาววิธานํฯ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ กุสลสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนภาวนิวารณํ, ตสฺมา ‘‘กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูป’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ เอวเมตฺถ อนุโลมปจฺจนียปฏฺฐาเน –

‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ,

ทุกติกญฺเจว ติกทุกญฺจ;

ติกติกญฺเจว ทุกทุกญฺจ,

ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติฯ –

วุตฺตา ฉ นยา เวทิตพฺพาฯ ปจฺจยวเสน ปเนตฺถาปิ เอเกกสฺมิํ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตมิทํ ธมฺมานุโลมปจฺจนียปฏฺฐานนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ อนุโลมปจฺจนียปฏฺฐานนโยฯ

ปจฺจนียานุโลมปฏฺฐาเน ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม…เป.… นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ติกปฏฺฐาเน, ‘‘นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ทุกปฏฺฐาเน จ, ‘‘นเหตุํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ อกุสโล ธมฺโม…เป.… เหตุ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ’’อาทินา ทุกติกปฏฺฐาเน จ, ‘‘นกุสลํ นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล เหตุ ธมฺโม…เป.… อพฺยากโต เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกทุกปฏฺฐาเน จ, ‘‘นกุสลํ นสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม…เป.… อพฺยากโต สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกติกปฏฺฐาเน จ, ‘‘นเหตุํ นสเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ทุกทุกปฏฺฐาเน จ, เหฏฺฐา วุตฺเตน ปกาเรน ปาฬินโย เวทิตพฺโพฯ อิทญฺจ กุสลาทิธมฺมานํ ปจฺจยตฺตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนภาวอปฺปฏิกฺเขปวเสน ปวตฺตตฺตา ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺฐานํ นาม ชาตํฯ ตตฺถ นกุสลํ ธมฺมนฺติ กุสลสฺส ปจฺจยภาวนิวารณํฯ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ อกุสลสฺส อุปฺปตฺติวิธานํฯ กุสลํ ปน ปฏิจฺจ กุสลสฺส อุปฺปตฺติอภาวโต ‘‘กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติ อวตฺวา ‘‘อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติ ลพฺภมานปทวเสน วุตฺตํฯ กุสลํ, หิ อกุสลํ, อพฺยากตํ วา สหชาตปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาโน กุสโล นาม นตฺถิ, ตสฺมา อกุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ วเสน เทสนา กตาฯ เอวมญฺญตฺถฯ เอวเมตฺถ ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺฐาเน –

‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ,

ทุกติกญฺเจว ติกทุกญฺจ;

ติกติกญฺเจว ทุกทุกญฺจ,

ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติฯ –

วุตฺตา ฉ นยา เวทิตพฺพาฯ

ปจฺจยวเสน ปเนตฺถาปิ ติกปฏฺฐานาทีสุ เอเกกสฺมิํ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสน เอเกน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตมิทํ ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺฐานนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ ปจฺจนียานุโลมปฏฺฐานนโยฯ

เอวมิทํ ภควตา อนุโลมปฏฺฐานาทีสุ จตูสุ เอเกกสฺมิํ ปฏฺฐาเน ติกทุกาทีนญฺเญว ฉนฺนํ ฉนฺนํ นยานํ วเสน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ สมนฺตปฏฺฐานมหาปกรณํ เทสิตํฯ ปจฺจยวเสน ปเนเตสุ จตุวีสติยา ปฏฺฐาเนสุ เอเกกสฺมิํ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสเนตํ ฉนฺนวุตินยปฏิมณฺฑิตํ โหติ, ธมฺมวเสเนว เจตํ ปกรณํ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานํ วุตฺตนฺติ อยเมตฺถ วิภงฺคนโยฯ

โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย

ปฏฺฐานมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนกถา